Czym jest poemat heroikomiczny? Kiedy powstał i jakie są jego założenia? Poznajmy definicję i charakterystykę tego gatunku. Zapoznajmy się z dziełami jego przedstawicieli w Polsce i na świecie.
Poemat heroikomiczny – definicja
Poemat heroikomiczny, nazywany także antyepopeją, jest jednym z gatunków literackich o charakterze komicznym i rodzajem parodii antycznego eposu rycerskiego oraz średniowiecznych opowieści bohaterskich. Sam gatunek powstał i ukształtował się już w Starożytnej Grecji ok V wieku p.n.e., a szczyt popularności zyskał w XVII i XVIII wieku. Terminu po raz pierwszy użył w 1622 roku Alessandro Tassoni, włoski prozaik i poeta, a zarazem twórca utworów heroikomicznych. Następnie nazwa przeniknęła do języka francuskiego i do innych języków.
Poemat heroikomiczny to rodzaj obszernego dzieła epickiego, choć często pisanego wierszem (np. oktawą). Ta forma utworu literackiego łączy w sobie powagę i podniosły styl wypowiedzi z błahym, często niepoważnym tematem i przyziemną tematyką, w celu zwrócenia uwagi na jakieś konkretne wydarzenie. Komizm utworu heroikomicznego polega na wykorzystaniu patetycznego stylu wypowiedzi znanego z eposów rycerskich do opowiedzenia jakiejś historii i przedstawienia ważnych, często historycznych wydarzeń i losów zasłużonych bohaterów w sposób lekki i humorystyczny, ubarwiony elementami parodii i satyry, a także ukazanie niektórych absurdów towarzyszących konkretnemu stylowi życia czy środowisku. Popularność poematu heroikomicznego jako gatunku literackiego, zakończyła się wraz z żywotnością jego wzorca, czyli eposu.
Poemat heroikomiczny – cechy gatunku
Głównymi i najważniejszymi cechami każdego utworu heroikomicznego jest przede wszystkim występowanie w nim bohatera zbiorowego oraz obecność scen walki (w przeciwieństwie do eposów nie w celu ukazania szlachetności i heroizmu bohaterów ale ich porażek), a także częste występowanie w tekście rozbudowanych apostrof i porównań homeryckich, wraz z pojawianiem się bóstwa jako ich adresata. Ważną cechą gatunku jest występowanie elementów satyry, przejawiających się np. w ukazaniu kontrastu między pozycją bohaterów utworu a ich cechami i zachowaniem, użycie podniosłego stylu w celu przedstawienia wad, przywar i słabości przedstawianych bohaterów, oraz połączenie w jednym utworze heroizmu z komizmem.
Poemat heroikomiczny – przykłady
Najbardziej znanymi i zarazem najpopularniejszymi przykładami poematów heroikomicznych w polskiej literaturze są przede wszystkim „Monachomachia” będąca ukrytą krytyką wad społecznych – obecnych także w kościele – pod przykryciem zabawnych postaci i opowiadająca w sposób humorystyczny o konflikcie między mnichami z dwóch zakonów, „Antymonachomachia” będąca odpowiedzią na poprzednie dzieło i jednocześnie nawiązaniem do niego, opisująca historię podrzucenia jego egzemplarza do do jednego z klasztorów, oraz „Myszeida” nawiązująca do znanej legendy o królu Popielu i opisująca wojnę kotów ze szczurami z udziałem ludzi, wszystkie dzieła są autorstwa Ignacego Krasickiego. Kolejny polski twórca tego gatunku to Tomasz Kajetan Węgierski, który pod wpływem „Myszeidy” napisał swoje „Organy” przedstawiające w krzywym zwierciadle realia sarmackiej Polski z obecnymi wątkami antydworskimi i antymagnackimi.
Przykładami poematu heroikomicznego w literaturze obcej są powstałe już w starożytności i będące pierwowzorami tego gatunku „Margites”, którego zachowane fragmenty pozwalają poznać historię głupca, nie wiedzącego jak zdobyć swoją żonę i „Batrachomyomachia” powstała na wzór Iliady, ale ośmieszająca postacie bogów angażujących się w wojny pomiędzy zwierzętami zamiast herosami, jak było opisane w oryginale (oba dzieła przypisywane są niesłusznie Homerowi). Kolejne znane utwory tego gatunku to utwór „Wiadro porwane” napisany przez samego twórcę terminu Alessandra Tassoniego i opisujący wojnę Bolonii z Modeną o drewniane wiadro, służący przedstawieniu satyrycznych portretów ówczesnego mieszczaństwa i arystokracji. Znany jest także utwór pt. „Dziewica Orleańska” autorstwa Woltera, będący parodią życiorysu Joanny d’Arc i „Pukiel włosów ucięty” autorstwa Aleksandra Pope’a, ukazujący karykaturalny obraz życia londyńskich wyższych sfer.