Epoki literackie mają tendencję to układania się w swego rodzaju amplitudy. Następujące po sobie okresy hołdują innym tendencjom. Można to dostrzec na przykładzie oświecenia i romantyzmu. Jednak między tymi dwoma epokami znajdował się pewien pośredni kierunek literacki, zwany sentymentalizmem.
Sentymentalizm – definicja i cechy
Sentymentalizm był kierunkiem umysłowym i literackim, krytycznie nastawionym do idei oświeceniowych. Sama nazwa tego nurtu wywodzi się od angielskiego sentinental i francuskiego sentimentalisme, oznaczających tyle, co „wrażliwość, uczuciowość”. Głównymi założeniami sentymentalizmu było zwrócenie uwagi na naturalną ludzką uczuciowość, wrażliwość oraz potrzebę emocji. Postulowano powrót człowieka ku naturze, wsi. Było to spowodowane filozofią Jeana Jacques’a Rousseau, mówiącą o niszczycielskim wpływie cywilizacji na człowieka. Bohaterem w sentymentalizmie stał się mieszczanin-indywidualista, czuły na piękno przyrody i wrażliwy. Z form literackich preferowano sielanki, pieśń liryczną, powieść, dramat mieszczański i tragedię łzową.
Przykłady sentymentalizmu
Podróż sentymentalna prze Francję i Włochy
Dzieło Laurence’a Sterne’a, uważanego za prekursora sentymentalizmu w Europie. Sama powieść nie jest skonstruowana na zasadzie opisu drogi w przestrzeni, skupia się raczej na zapisie emocji. Autor podróżuje, niemniej odwiedzane miejsca interesują go mniej, niż poznani ludzie. Fabuła skupia się na sportretowaniu wrażliwości głównego bohatera. Jest on osobą uduchowioną, czułą na niedolę innych i piękno otaczającego świata. Można go z całą pewnością nazwać bohaterem sentymentalnym, obdarzony jest bowiem wielkim wyczuciem emocji oraz empatią. Nie jest zarazem rewolucyjnym indywidualistą, co odróżnia go od bohaterów romantycznych. Zachowując szacunek dla porządku społecznego, umoralnia czytelnika i stara się rozbudzić w nim wrażliwość.
Nowa Heloiza
Nawiązująca tematem oraz konstrukcją do prawdziwych wydarzeń ze średniowiecza, powieść epistolograficzna Jeana Jacques’a Rousseau. Opowiada ona historię miłości pewnego ubogiego nauczyciela i jego zdolnej szwajcarskiej uczennicy z dobrego domu. Przybiera ona formę listów, pisanych między rozdzielonymi kochankami. Ich miłość jest uczuciem niemożliwym, tragicznie sprzecznym z konwenansem oraz losem. Nawet sami kochankowie pragnęliby je zakończyć, nie są jednak w stanie wyrzec się siebie. Nie rozdziela ich nawet małżeństwo Julii, bohaterki powieści, z bogatym baronem. Muszą jednak pozostać w związku intelektualno-duchowym, czysto platonicznym.
Rousseau był filozofem, którego koncepcja „szlachetnego dzikusa” dała podwaliny dla sentymentalizmu. Zakładała ona bowiem że człowiek jest w gruncie rzeczy dobry, jedynie cywilizacja czyni go złym. Nowa Heloiza stanowi częściowe wyrażenie tego poglądu. Na drodze czystej miłości stoją tutaj bowiem elementy cywilizacji, prawa i obyczaje. Sentymentaliści, prócz swojego przywiązania do czystych emocji, postulowali również powrót do korzeni. Dlatego też Nowa Heloiza stanowi doskonały przykład literatury tego nurtu.
Laura i Filon
Sielanka Franciszka Karpińskiego, opowiadająca losy schadzki dwojga zakochanych ludzi. Dzieło to jest typowe dla sentymentalizmu, nie tylko ze względu na swoją formę. Ucieka ono również w opowieści ku terenom poza miastem, lasom. Karpiński jako pierwszy Polak wprowadził takie scenerie do sielanek, jeszcze bardziej wpisując je w postulat powrotu do natury. Z treści można wywnioskować, że tytułowi Laura i Filon są mieszkańcami wsi, młodymi ludźmi darzącymi się uczuciem. Uradowana ich spotkaniem panna spieszy chętnie do lasu, nie zastaje tam jednak swego oblubieńca. Snuje więc smutne domniemania o jego zdradzie, które przechodzą w gniew. Filon okazuje się jednak wierny, ukrywał się dla sprawdzenia prawdziwości uczuć Laury. Widać tutaj skupienie na indywidualnych uczuciach, bardzo ważną rolę emocji ogarniających Laurę. Choć nie są one tak burzliwe, jak w przypadku postaci romantycznych, widać tu już pewne podobieństwa. To jeden z powodów, dla których sentymentalizm zwany jest czasami preromantyzmem.