„Bakczysaraj” to utwór, w którym Adam Mickiewicz przedstawia tytułowe miasto Bakczysaraj – byłą stolicę chanów krymskich z dynastii Girejów. Tematem wiersza jest potęga i piękno miasta, które przeminęły. Utwór to szósty sonet z cyklu „Sonety Krymskie”, który powstawał w latach 1825-1826 i stanowi pamiątkę z podróży poety po Półwyspie Krymskim.
Bakczysaraj – analiza i środki stylistyczne
Utwór „Bakczysaraj” to sonet, a więc cechuje go kunsztowna kompozycja. Ten gatunek poetycki powstał w XIII wieku we Włoszech i był rozwijany przez wielu poetów. Utwór Mickiewicza składa się z czternastu wersów zgrupowanych w czterech zwrotkach: dwóch tetrastychach i dwóch tercynach. Układ rymów w tetrastychach jest okalający (abba abba), a w tercynach układ wygląda następująco: cdc dcd. Rymy są żeńskie. Utwór został napisany trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie.
Wiersz można przyporządkować do liryki pośredniej opisowej. Podmiot liryczny nie ujawnia się wprost, a swoje przemyślenia wyraża za pomocą opisu pałacu. Ze względu na tematykę utwór należy do liryki filozoficzno-refleksyjnej, ponieważ dotyka problemu przemijania.
Utwór zawiera niezwykle plastyczną i obrazową charakterystykę byłej siedziby chanów krymskich. W związku z tym jest bogaty w środki stylistyczne. Poeta zastosował wiele epitetów takich jak: „okien różnobarwnych”, „głuche ściany”, „perłowe łzy”. Pojawiają się metafory np.: „Zmiatane czołem baszów ganki i przedsienia, sofy, trony potęgi, miłości schronienia, przeskakuje szarańcza, obwija gadzina”. Poeta posłużył się personifikacją (uosobieniem), czyli zabiegiem polegającym na nadaniu przedmiotom bądź zjawiskom cech ludzkich. W utworze roślina pisze, a fontanna roni łzy i wygłasza wieńczącą utwór puentę. Obecne jest także wyliczenie („o miłości, potęgo i chwało”). Zauważyć można nacechowane emocjonalnie wykrzyknienie („Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina!”, „O hańbo!”) oraz pytanie retoryczne („Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało!”). Pojawia się neologizm („różnofarbnych”). Poeta zastosował przerzutnię, czyli przeniesienie części zdania do kolejnego wersu, a także inwersję, czyli szyk przestawny, który nadaje utworowi niezwykłego tonu.
Bakczysaraj – interpretacja
Sonet „Bakczysaraj” opowiada przede wszystkim o opuszczonym pałacu chanów krymskich, który poeta zobaczył w mieście Bakczysaraj, które niegdyś było centrum władzy Chanatu Krymskiego. Zabytek wywarł na Mickiewiczu duże wrażenie i stanowił impuls do zastanowienia się nad przemijaniem. Po budowli było widać bowiem zarówno oznaki byłej potęgi i bogactwa, jak i świadectwa obecnej ruiny. Poeta określił, że jest ona jeszcze „wielka, już pusta”.
Podróżny zwiedzając pałac chanów krymskich, będący doskonałym przykładem architektury islamu, mógł zauważyć ganki, przedsionki, sofy i trony, niegdyś użytkowane przez wpływowych Tatarów. Kunsztownie wykonane, kiedyś niewątpliwie budziły podziw, teraz są one jednak dotknięte przez czas. Wyglądają jak zniszczone przez szarańcze. Jest to proces, który wciąż postępuje. Pałac z roku na rok jest coraz bardziej zniszczony. Panuje w nim wyjątkowa atmosfera pustki. W oknach niszczejącego budynku można dojrzeć różnobarwne szkło. Jego ściany są porastane przez rośliny, które pokazują, że natura jest silniejsza niż wytwory ludzkich rąk. Wijąca się roślina „pisze Baltasara głoskami: RUINA”. Jest to nawiązanie do biblijnej księgi Daniela, w której pojawiła się historia króla Baltazara, który był zbyt pewny potęgi swojego królestwa. Nie spodobało się to Bogu, który za pomocą słów pisanych na ścianie niewidzialną ręką zapowiedział upadek kraju zuchwałego Baltazara. Podobnie chanom krymskim mogło wydawać się, że ich państwo będzie trwać wiecznie. Była to jednak tylko iluzja. Nawet najpotężniejsze mocarstwa kiedyś legną w gruzach. Być może widok opuszczonego pałacu przywodził na myśli podmiotowi lirycznemu jego ojczyznę, czyli Rzeczpospolitą, która również upadła.
Kolejne dwie trzywersowe strofy odległe są od aluzji historyczno – politycznych. Skupiają się na uniwersalnych kwestiach przemijania, niestałości ludzkich zdobyczy – tych wypracowanych, materialnych, ale też niematerialnych – w przeciwieństwie do trwałości, niezniszczalności natury, symbolizowanej przez źródło. Może ono być odczytywane jako symbol początku, z którego wzięło się wszystko i nieskończoności, której nie osiągają rzeczy ludzkie, a podlegają jej odwieczne prawa natury.
W utworze „Bakczysaraj” Mickiewicz przedstawił fontannę haremu jako świadka upadku Chanatu Krymskiego, w związku z czym nadał jej cechy ludzkie. Owa fontanna rozpacza nad losem pałacu, w którym stoi. Z utęsknieniem woła dawną miłość, potęgę i chwałę. Mogłoby się wydawać, że to państwo jest czymś stałym, a fontanna przemijającym. Tym bardziej, że płynie przez nią woda – symbol zmiany. Jednak to fontanna-źródło i bijąca z niej woda przetrwały. Utwór niesie przesłanie o nietrwałości rzeczy doczesnych i materialnych.
Wiersz „Bakczysaraj” polskiego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza reprezentuje epokę romantyzmu. Charakterystycznym dla tego okresu elementem jest motyw ruiny. Twórcy romantyczni często szukali inspiracji w niszczejących budowlach, które otaczała atmosfera tajemnicy. Jest to widoczne zarówno w poezji, czego przykładem jest utwór „Bakczysaraj”, jak i w całej sztuce. Kolejnym motywem chętnie wykorzystywanym w epoce romantyzmu jest nawiązywanie do historii. W tym przypadku poeta odniósł się do historii powstałego w XV wieku Chanatu Krymskiego.