Adam Mickiewicz w trzeciej części dramatu romantycznego „Dziady” opowiada historię represji, jakie spotykały Polaków w zaborze rosyjskim, z którego sam się wywodził. Opisuje tam wydarzenia po procesie filomatów i filaretów, stąd wiele wątków i historii związanych z wywożeniem rodaków na Sybir. Sztuka porusza liczne tematy narodowowyzwoleńcze i pokazujące martyrologię Polaków. Utwór miał ogromne znaczenie dla pokoleń patriotów, dlatego warto znać najważniejsze motywy z dramatu.
Motyw niewoli
Scena I dramatu ma miejsce w celi więziennej. Spotykają się tam liczni bohaterowie, którzy rozmawiają na temat bieżących wydarzeń. Poza nimi Jan Sobolewski przedstawia obrazy osób, które widział podczas wywózki na Syberię. Niewola dotykała nie tylko dorosłych, ale również dzieci (opowieść o dziesięciolatku, który został zakuty w kajdany przeznaczone dla osoby starszej, przez co nie ma siły ich podnieść). Młody Rollinsom także był przetrzymywany przez Rosjan, lecz mimo tortur nie zdecydował się na popełnienie samobójstwa (choć miał taką opcję).
O zniewoleniu rodaków rozmawiają także młodzi w Salonie Warszawskim. Towarzystwo przy drzwiach, złożone głównie z nastolatków i młodych dorosłych opowiada sobie historie przekazywane między patriotami. Dotyczą one represji i tego, kto został zamknięty w więzieniu.
Motyw cierpienia
Cierpienie ma w dramacie charakter ogólnonarodowy, jak również indywidualny, dotykający poszczególnych bohaterów. Mickiewicz sakralizuje ból, który przeżywają, nadając mu w ten sposób sens.
Przykładami tego motywu może być cała scena I, gdzie opisywane są niegodziwe warunki, w jakich muszą mieszkać oraz tortury. Są oni poddawani wielogodzinnym przesłuchaniom, w których czasie nie mają dostępu do jedzenia ani wody. Policja carska stosuje wobec nich przemoc, głodzi i truje skazanych przez podawanie zepsutej żywności.
Poza warunkami podobnie wygląda to w relacjach więźniów dotyczących innych miejsc i traktowania rodaków. Sobolewski wskazuje 3 sytuacje podkreślające dramatyzm sytuacji oraz poziom cierpienia Polaków.
Rolinson jest także przetrzymywany przez Rosjan, nie ma możliwości wydostania się z więzienia. Uczył się i utrzymywał niewidomą matkę, która po jego zamknięciu nie ma środków do życia.
Tragiczne losy Polaków pokazuje także „Ustęp”, gdzie opisuje drogę Konrada w głąb Rosji. Warunki, w jakich przewozi się więźniów, są tragiczne. Wszystko jest zimne, ludzie zastraszani — mimo że nie mieliby gdzie uciec, wokół konwoju patroluje wojsko, prowadzi to do atmosfery zastraszenia.
Motyw przemiany
Przemiana głównego bohatera widoczna jest, gdy zna się kontekst w postaci czwartej części dramatu. Obecny jest tam Gustaw, nieszczęśliwy kochanek, bohater bardzo werteryczny. Stąd w prologu w celi postać zapisuje na ścianie „umarł Gustaw, narodził się Konrad”, który ma siłę walczyć o sprawę narodową.
