W drugiej części „Trylogii” Henryk Sienkiewicz opowiada o wydarzeniach z potopu szwedzkiego, który miał miejsce w latach 1655-1660. Akcja powieści historycznej (pozytywista pisał o wydarzeniach z XVII wieku z perspektywy XIX-wiecznej) rozgrywa się w pierwszych trzech latach najazdu Szwedów. Głównym bohaterem przygód przedstawionych w utworze jest Kmicic. Książka, poza ciekawą fabułą zawiera również wiele wartościowych motywów, przydatnych w czasie pisania rozprawek maturalnych.
Motyw podróży
Wędrówka Andrzeja Kmicica rozszerza perspektywę wydarzeń ukazanych w utworze. Szlachcic podróżuje, przez co staje się bohaterem wielu przełomowych chwil, takich jak obrona Jasnej Góry. Pozwala to na zaprezentowanie różnorodnych sytuacji i przekrojowego spojrzenia na sytuację XVII-wiecznej Rzeczpospolitej.
Podróż Kmicica ma także wymiar metaforyczny. Poszukuje on w ten sposób własnej drogi, wyprawa po Polsce pozwala mu na ukształtowanie swojego systemu wartości i zdecydowanie, czego pragnie. Chce w ten sposób również odnaleźć ponownie siłę oraz odzyskać szacunek w oczach Oleńki, którą bardzo kocha.
Motyw przemiany wewnętrznej
Kmicic jest bohaterem dynamicznym. W trakcie akcji powieści zmienia się z awanturnika w patriotę wiernemu królowi. Początkowo dokonuje zdrady, choć nie jest tego w pełni świadomy. Był egoistą, nie interesował go los narodu, choć kochał wojnę. Próbuje jednak odzyskać względy ukochanej, która jest bogobojna i spokojna. To dla niej przechodzi przemianę. Prawdziwą próbą jego charakteru okazuje się przechwycenie listu, z którego dowiaduje się, gdzie przebywa ukochana. Mimo to, choć początkowo chce ponownie nie wykonywać poleceń dowódcy, postanawia postąpić zgodnie z patriotycznym obowiązkiem. Sienkiewicz opisuje to jako „Zwycięstwo ze sobą samym”. Dzięki temu bierze udział w ważnej bitwie, która przechyla szalę na korzyść wojsk polskich.
Motyw miłości
W utworze ukazane zostaje uczucie między Oleńką, czyli Aleksandrą Billewiczówną a Andrzejem Kmicicem. Ich związek został zaaranżowany, jednak ich uczucie okazało się prawdziwe i szczere. Zakochują się w sobie od „pierwszego wejrzenia”. Od razu planują ślub, choć problemem okazuje się niezgodność charakterów. Przez to często się kłócą, co kończy się nawet porwaniem dziewczyny przez Kmicica.
Ich uczucie jest burzliwe i natrafia na przeszkodę w postaci zarzutów Radziwiłów, które nie pozwalały mu na wzięcie ślubu z ukochaną. Ona także nie chce mu długo przebaczyć. Dopiero pod koniec powieści Oleńka zgodziła się ponownie na zamążpójście.
Pojawia się również problem trójkąta miłosnego, ponieważ w Billewiczównie zakochuje się Radziwiłł. Ona pozostaje jednak wierna przeznaczonemu jej partnerowi, którego naprawdę kocha. Bogusław jest człowiekiem honoru, dlatego po odtrąceniu przez kobietę postanawia odpuścić, a nawet zaprzyjaźnia się z rywalem.
Motyw zdrady
Zdrada jest obecna w utworze w postępowaniu wielu bohaterów. Dokonują jej szlachcice pod Ujściem. Nie stawiają się na polu walki, przez co wróg może łatwo przedrzeć się w głąb kraju. Najwyraźniejsza jest zdrada Janusza Radziwiłła, który dla własnych korzyści oddaje Litwę pod protekcję króla Szwecji Karola X Gustawa. Podstępem wciąga w to Kmicica, który staje się uczestnikiem tejże haniebnej sytuacji. Celem arystokraty jest sprzymierzenie się z najeźdźcami, aby awansować. Liczy na koronę po przejęciu kraju przez Szwedów, dlatego od początku się z nimi układa.
Motyw porwania
W powieści zostaje przedstawione kilka porwań. Najważniejszego dokonuje Kmicic, porywając ukochaną Oleńkę. Prowadzi to do jego pojedynku z Wołodyjowskim, który chce bronić dobrego imienia kobiety, a przy okazji zyskać w jej oczach. Oleńka pada również ofiarą uprowadzenia przez Janusza Radziwiłła. Wywozi on dziewczynę Kiejdan.
Kmicic udaremnia również kilka porwań, między innymi to planowane przez Jana Zamoyskiego. Dzięki jego sprytowi udaje się wcześniej ostrzec Anusię, przez co plan arystokraty nie zostaje zrealizowany.
Motyw pojedynku
Wśród szlachty rozwiązywanie sporów przy pomocy przemocy było bardzo popularne. Znani z porywczości Polacy często wyzywali się na pojedynki, stąd ich liczna reprezentacja w „Potopie”. Potomkowie rycerzy często stosowali się do kodeksu i rozgrywali je w sposób honorowy, czego przykładem może być walka między Kmicicem i Wołodyjowskim. Nie każdy był jednak tym przejęty, przez co widoczne są również pojedynki pozbawione zasad. Przykładem takiego niehonorowego postępowania może być walka między Bogusławem Radziwiłłem i Rochem Kowalskim.
Motyw baśniowy
Podczas oblężenia Jasnej Góry, które zostaje dokładnie opisane przez Sienkiewicza, pojawia się sporo elementów metafizycznych. Szwedzi otrzymują wtedy znaki, które można interpretować jako opiekę sił wyższych nad klasztorem znajdującym się w tym miejscu. Przykładem tego jest wizerunek Matki Boskiej, która otacza sanktuarium swoim płaszczem. Podkreśla to ogromne znaczenie wydarzenia dla historii Rzeczpospolitej. Miało to także funkcję podtrzymującą mit narodowy, który pozwalał Polakom na pokrzepienie serc przez ukazanie ich przodków jako wybranych przez Boga.