W czasach, gdy naród znajduje się w trudnej sytuacji politycznej, temat państwowości, tożsamości i wolności bardzo szybko przenika do literatury. Polska ma za sobą bardzo wiele takich chwil, dlatego też nie powinno nikogo dziwić, że i arcydzieła narodowej literatury pełne są rozważań tego typu. Ich największą ilość „zawdzięczamy” oczywiście okresowi stu trzydziestu trzech lat zaborów.
Stanisław Wyspiański znany jest z wypowiadania się na tematy narodowe w swoich utworach dramatycznych. Najsłynniejszym jest oczywiście Wesele, w którym autor rozważa możliwości zorganizowania kolejnego, tym razem zwycięskiego powstania narodowego, a także analizuje polskie społeczeństwo pod kątem możliwości jego zjednoczenia.
Naród polski na przełomie XIX i XX wieku był zmęczony klęskami wielu poprzednich powstań i zniechęcony do walki. Ze szlachty wykształciło się mieszczaństwo, inteligencja, która zamieszkiwała dynamicznie rozwijające się ośrodki miejsce. Inną warstwę społeczną stanowili chłopi mieszkający na wsi, niewykształceni i niewciągnięci aż tak w życiu polityczne i kulturalne, lecz od których w dużej mierze zależał kraj pod względem gospodarczym.
Wyspiański daje w Weselu do zrozumienia, że dopiero zjednoczenie obu tych grup mogłoby stworzyć potęgę mającą szansę na sukces w walce narodowowyzwoleńczej. Jednak historia ich relacji jest bardzo skomplikowana. Inteligencja nadal traktuje chłopów z pobłażaniem, jako podludzi, służących. Chłopi nie są w stanie darować dawnej szlachcie wieków wyzysku i upokorzeń, lecz sami nie są w stanie zorganizować się do walki. Mogłaby to zrobić inteligencja, jednak jest ona pogrążona w duchowym i narodowym bezruchu, bezwładzie, nihilizmie. Wyspiański dokonał bardzo dogłębnej wiwisekcji najważniejszych problemów narodu polskiego we współczesnych sobie czasach. Zaskakujące jest to, jak wiele jego diagnoz jest aktualnych aż do dzisiaj.
Refleksję nad narodem podjął również Stefan Żeromski w swoim legendarnym już Przedwiośniu. Opisał on pierwsze momenty rodzenia się ustroju polskiego po odzyskaniu przezeń niepodległości w 1918 roku. Głównym bohaterem jest Cezary Baryka, Polak, który jednak urodził się i wychowywał na obczyźnie. Dorasta on więc niejako wraz ze swoją odrodzoną ojczyzną. Jest świadkiem starć światopoglądowych różnych grup, które chcą, by Polska rozwijała się po ich myśli. Walczy na wojnie polsko-bolszewickiej.
Doświadcza więc historii polskiej na własnej skórze. Dało mu to możliwość zbudowania swojej patriotycznej relacji z Polską od podstaw. Udało mu się to, odchodzi od komunistycznej ideologii, choć nie jest też w stanie przyjąć planu powolnych i stopniowych reform. Wykształca swoje zdanie na temat tego czym Polska powinna być i jakimi wartościami powinien kierować się naród polski. Stefan Żeromski spotkał się po publikacji Przedwiośnia z wieloma absurdalnymi zarzutami, co nie zmienia faktu, że powieść ta do dzisiaj pozostaje jedną z najważniejszych pozycji jeśli chodzi o literaturę, której głównym tematem jest właśnie refleksja nad narodem.