Zmiana jest nieunikniona, zarówno w życiu każdego człowieka, jak i całym społeczeństwie. Stajemy więc przed dylematem, czy lepiej pozostać wiernym tradycji, czy szukać nowych dróg. Zmiana i nowoczesność mogą wydawać się kuszące, ale odejście do tradycji nie zawsze ma same pozytywne konsekwencje. Przykłady znajdziemy w literaturze, między innymi dramacie Wesele Stanisława Wyspiańskiego czy Tango Sławomira Mrożka.
Dramat Wyspiańskiego to obraz polskiego społeczeństwa przełomu XIX i XX wieku. Ukazane zostaje zderzenie dwóch grup społecznych: inteligent bierze ślub z chłopką. Tradycja zderza się ze zmianami, które zaszły w mentalności Polaków. Chłopi pozostają wierni tradycjom, a jednocześnie są świadomi bieżących wydarzeń politycznych. W kontraście została ukazana inteligencja, która porzuciła wszelkie wartości i pogrążała się w dekadentyzmie. Okazuje się, że odejście od tradycji może skutkować biernością i brakiem kierunku w życiu.
Mieszkańcy wsi są ukazani jako patrioci gotowi do walki za ojczyznę. Kiedy zostali wezwani do powstania, chłopi zaczęli się gromadzić, bo mimo skromnego uzbrojenia, nie brakowało im odwagi. Nie mieli jednak przywódcy: Gospodarz okazał się na to niegotowy, a młody Jasiek, zamiast pilnować złotego rogu, oglądał się na czapkę z pawim piórem, co pokazuje przywiązanie do wartości materialnych. Chłopom brakowało lidera, a inteligencja była zbyt słaba, aby stanąć na czele narodu. Mieszkańcy miasta pogrążali się w bierności i powierzchownej chłopomanii. Chociaż aspirowali do roli następców szlachty, potrafili tylko mówić, ale nie działać.
Wesele Wyspiańskiego staje się gorzką refleksją nad różnicami między warstwami społecznymi w Polsce, ukazując brak porozumienia i zapału. Symbolem uśpienia narodu stał się chocholi taniec bohaterów, którzy mimo okazji do walki, pozostali bierni. W ostatecznym rozrachunku inteligencja porzuciła dawne tradycje, a jednocześnie nie zaproponowała nic w zamian. Zamiast zmieniać świat na lepsze, pogrążyła się w dekadentyzmie.
Motyw odejścia od tradycji pojawia się również w Tangu Sławomira Mrożka. Zazwyczaj to starsze pokolenie ma bardziej surowe zasady moralne i trzyma się dawnych obyczajów, a ich dzieci przechodzą bunt i chcą wolności. W przedstawionej w utworze rodzinie ta sytuacja była jednak odwrócona. Eleonora i Stomil nie uznawali żadnych norm i konwenansów, w ich domu panowała wolność, ale też chaos. W młodości buntowali się przeciwko wszelkim zasadom i udało im się osiągnąć swój cel. Stali się wolni, ale ich życie było pozbawione głębszego celu, nic ich nie dziwiło, byli w stanie zaakceptować każdą sytuację. W domu Stomila i Eleonory doszło do konfliktu pokoleń, w którym ich syn Artur pragnął przywrócenia porządku i tradycji. Mając rodziców żyjących w anarchii, postrzegał tradycję jako możliwość zmian na lepsze.
Chociaż małżeństwo z Alą miało być formą przywrócenia porządku, sytuacja zaczęła się komplikować, gdy kontrolę nad domem przejął brutalny, prostacki Edek. Romansował z Eleonorą i Alą, niszcząc marzenia Artura o wprowadzeniu dawnych obyczajów i norm moralnych. Mimo nacisku syna Stomil nie umiał sprzeciwić się romansowi żony, grał z jej kochankiem w karty. Ostatecznym aktem dominacji stał się taniec Edka nad zwłokami Artura: brutalna siła fizyczna wygrała z wyższymi ideami. Dramat obnaża paradoks nadmiaru wolności, który może prowadzić do zniewolenia. Gdy nie ma żadnych tradycji, wartości ani zasad, człowiek pogrąża się w marazmie i akceptuje wszystko, co się dzieje. Eleonora i Stomil pogodzili się z faktem, że Edek wprowadził totalitarne rządy w ich domu, ze strachu woleli milczeć. Dramat przedstawia tragiczny los jednostki, której ideały i pragnienia ulegają zniszczeniu pod wpływem rzeczywistości, w której panuje chaos.
Zderzenie tradycji i szukania nowych dróg jest charakterystyczne dla literatury przełomu XIX i XX wieku, kiedy moderniści pogrążali się w dekadentyzmie. Przekonani o upadku cywilizacji uważali, że wszystkie dawne wartości już są nieaktualne, a życie jest pozbawione sensu. Zamiast działać i wykorzystywać swój potencjał pogrążali się w marazmie i zniechęceniu. Dekadenci często szukali wytchnienia w prostych przyjemnościach, takich jak alkohol czy romanse, jednak nie było to w stanie nadać sensu ich egzystencji.
Postawa dekadencka ukazuje zagrożenia związane z porzuceniem wszelkich wartości. Odejście od tradycji i krytyczny stosunek do rzeczywistości, zamiast dawać wolność, często odbierają człowiekowi energię do działania. Doskonałymi przykładami dekadencji są przedstawiciele inteligencji ukazani w Weselu i Tangu. Odrzucili dawne ideały, ale nie znaleźli lepszej drogi niż ich przodkowie. Zamiast tego pogrążyli się w niemocy i biernie czekali na to, co się stanie.
To naturalne, że z czasem pewne tradycje odchodzą do przeszłości. Przykłady literackie pokazują jednak, że rezygnacja ze wszelkich wartości może być dla człowieka niebezpieczna, ponieważ nie zawsze całkowita wolność jest równoznaczna ze szczęściem.