Wraz z upadkiem Konstantynopola, na zachodzie Europy zaczęło pojawiać się coraz więcej uczonych bizantyjskich. Przywozili oni ze sobą na tereny byłego Cesarstwa Zachodniego dzieła antycznych poetów i filozofów, dawno tutaj zapomniane. Szczególnie mocne piętno odcisnęło to we Włoszech, powiązanych z Cesarstwem Bizantyńskim silnymi więzami handlowymi. To „odkrycie” na nowo dorobku starożytnej Grecji i Rzymu spowodowało ożywienie intelektualne, zwane obecnie renesansem. Wraz z nim pojawiły się nowe prądy myślowe, szukające miejsca człowieka we wszechświecie. Ten, który stawiał go w centrum zainteresowania, nazwany został humanizmem.
Humanizm – definicja i cechy
Słowo humanizm wywodzi się od łacińskiego humanitas – człowieczeństwo. Ten prąd myślowy inspirował się osiągnięciami kultury starożytnej, szczególnie Greków oraz Rzymian. Podstawową cechą humanizmu było stawanie człowieka w centrum zainteresowania, antropocentryzm. Stawał się on miarą wszystkiego, jego myśli, emocje i przeżycia stawały się godne poznania. Było to nastawienie opozycyjne do średniowiecznego teocentryzmu, skupieniu na Bogu. Humanizm głosił godność natury ludzkiej, niezależnie od stanu. Dlatego też, dążąc do wykształcenia jednostki świadomej, inteligentnej i indywidualnej, głosił poszanowanie uciśnionych. Wedle maksymy Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce, humaniści nie gardzili życiem doczesny. Starali się je badać z punktu widzenia człowieka. Wierzono bowiem w uniwersalizm ludzkiego rozumu, zdolnego ogarnąć otaczającą rzeczywistość. W poezji powróciło pojęcie mimezis – naśladowania obecnego świata bądź starożytnych mistrzów dawnych epok.
Przykłady humanizmu w literaturze
Sonety do Laury
Cykl wierszy włoskiego poety Francesco Petrarki, na który składa się aż 366 utworów. Z pozoru ta poezja miłosna skierowana jest do kobiety imieniem Laura, prawdopodobnie jednak dama owa nigdy nie istniała. Petrarka w swych utworach pozwala sobie raczej na alegoryczne opisanie miłości jako drogi prowadzącej ku Bogu, łącząc przy tym tradycję starożytną i współczesną sobie. Wyraża tym samym swoistą fascynację humanistów prądami myślowymi starożytnego Rzymu i Grecji, które ich zdaniem można było pogodzić z chrześcijaństwem. Pod tym względem Sonety do Laury są przykładem myśli humanistycznej w literaturze, opiewając ludzką miłość, łącząc ją z doświadczeniem Boga i elementami kultury starożytnej.
Treny
Dzieła Jana Kochanowskiego, będące swoistym lamentem po zmarłej córce poety, Urszulce. Poeta wyraża w nich żal po stracie dziecka i wiążącą się z tym rozpacz. W pewnym sensie stara się również odnaleźć pocieszenie poprzez te utwory, chociaż początkowe treny zdają się wyrażać raczej jego zwątpienie w dotychczasowe podejście do życia. Humanizm dzieła Kochanowskiego polega na ustawieniu zrozpaczonego człowieka jako centrum utworu. Treny wyrażają ludzki żal i bezsilność wobec świata, który odebrał ojcu ukochane dziecko. Kochanowski obrazuje tutaj swoje doświadczenia, emocje. Ten smutek jest na wskroś ludzkie. Człowiek i jego zmaganie z bezdusznym losem mają tutaj kluczowe, humanistyczne znaczenie.
Utopia
Dzieło Tomasza Morusa z 1516r. Opiewała ona historię idealnego państwa, zwanego Utopią. Był to kraj wyspiarski, skontrastowany z negatywnie ocenianą przez Morusa Anglią tamtego okresu. Dzieło zarysowuje system polityczny państwa doskonale zarządzanego, w którym panuje spokój i porządek. Wszyscy mieszkańcy Utopii są równi, państwo kontroluje gospodarkę i wiele elementów życia publicznego. Mieszkańcy wyspy nie cenili sobie szlachetnych metali, woleli od nich praktyczne żelazo. Dzień pracy trwał tylko sześć godzin, uprawianie roli było obowiązkowe. Mimo tych ciekawych wynurzeń, dla dzisiejszego czytelnika ustrój Utopii wydawać by się mógł bardzo restrykcyjny i niekiedy wręcz opresyjny. Jego założenia zgodne były jednak z ówczesnymi poglądami humanistycznymi. Morus postulował bowiem urządzenie życia państwowego zgodnie z zasadami rozumowymi oraz zrównaniem godności wszystkich ludzi.