Epoka romantyzmu wykształciła pewien bardzo charakterystyczny wzór bohatera literackiego. Poprzez wybitne dzieła takich twórców jak Goethe, Puszkin, Byron czy Mickiewicz, w powszechnej świadomości ludzi pierwszej połowy XIX wieku bardzo mocno utrwaliły się postawy, które z dzieł literackich bardzo szybko przenikały do prawdziwego życia. Żadna inna epoka nie mogła (i nie może nadal) poszczycić się aż tak silnym wpływem na ludzkie zachowania – bywało wszak, że młodzi ludzie w wyniku zbyt dosłownej lektury powieści czy poematu, tracili życie. Przyjrzyjmy się zatem, kim był ów „bohater romantyczny”!
Tło historycznoliterackie
Romantyzm to epoka wyrosła na kanwie późno oświeceniowego sentymentalizmu. Sprzeciwiała się racjonalizmowi, empiryzmowi i klasycyzmowi swojej poprzedniczki. Prymat poznawczy oddała intuicji, nietłumionym emocjom, doświadczeniom duchowym, niekiedy wręcz spirytualnym. Twórcy inspirowali się literaturą gotycką, skierowali swoją uwagę ku nieprzejednanej sile przyrody, która miała być jedyną przeciwwagą dla coraz bardziej zurbanizowanego społeczeństwa. Naturę personifikowano, zaczęto sobie przypominać o kulturze ludowej, jako o bliższej prawdy, inspirowano się dawno zapomnianymi legendami i podaniami. Dzieło sztuki miało oddziaływać na odbiorcę w sposób emocjonalny. Literatura przestała kurczowo trzymać się klasycystycznych form, od równej ilości sylab w wierszu czy przyczynowo-skutkowej konstrukcji w dramacie istotniejsze było to, jak wielkie emocje wywoła ona na czytelnika. Doprowadziło to do wykrystalizowania charakterystycznego typu bohatera literackiego, który niejako łączył w sobie wszystkie podstawowe cechy epoki, w której został stworzony. Jaki więc był typowy bohater romantyczny?
Bohater romantyczny – charakterystyka
Bohater romantyczny był przede wszystkim człowiekiem zbuntowanym, choć nie był to do końca bunt, który on sam wybrał. Sprzeciw ten wynikał z nieprawdopodobnej wrażliwości owej jednostki, która z jednej strony pozwalała na dostrzeganie rzeczy niedostrzegalnych dla zwykłych ludzi, z drugiej – potęgowała cierpienie związane ze świadomością nieprawidłowej konstrukcji świata, jego ułomności. Człowiek taki był jednostką pod tym względem wybitną i był tego świadomy, co też – w jego własnej opinii – predestynowało go do pełnienia funkcji przywódczych (np. duchowe przewodnictwo narodu itp.).
Wszystkie powyższe zjawiska czyniły z bohatera romantycznego jednostkę dalece wysuniętą poza nawias społeczeństwa, wyalienowaną, wyobcowaną, osamotnioną. Człowiek taki nie był bowiem w stanie odnaleźć się w towarzystwie ludzi, którzy nie odczuwali świata na tyle intensywnie jak on. Jego uczuciowość wahała się pomiędzy stanami ekstremalnymi: miłosna ekstaza graniczyła z głęboką rozpaczą odrzucenia, radość z depresją – romantyk nie potrafił pozostawać „letnim” w sferze uczuć. Wielu bohaterów romantycznych dzieł zajmowało się twórczością, najczęściej byli to poeci, co miało jeszcze spotęgować ich tajemniczość, mistycyzm i aurę sekretu. Nieodłącznymi atrybutami bohaterów romantycznych były długie czarne płaszcze, kaptury, itd. W przypadku sztuki, najczęstszym tłem literackim, na którym byli przedstawiani, były szczyty gór, ostre skały, klify, urwiska, rozszalałe morza, itp. – scenerie takie miały korespondować z intensywnością odczuwanych przez romantyków emocji.
Charakterystyczny dla bohaterów romantycznych jest jednak nie tylko sposób, w jaki żyli, lecz przede wszystkim to, jak umierali. Ginęli przede wszystkim młodo, bardzo często samodzielnie odbierając sobie życie. Nierzadko bywało również, że ginęli w imię wyższej sprawy, poświęcali się dla narodu, ofiarowywali swoje życie za konkretną zbiorowość. Niekiedy bohaterowie romantyczni po prostu znikali bez wieści dopełniając tym samym tajemniczość aury, jaką otaczali się za życia.
Przykłady bohaterów romantycznych w literaturze
Podręcznikowymi przykładami bohaterów romantycznych byli m.in.:
- Faust z dramatu Faust Johanna Wolfganga Goethego;
- Werter z powieści Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego;
- Tytułowy bohater powieści poetyckiej Giaur George’a Byrona;
- Gustaw/Konrad z dramatu Dziady Adama Mickiewicza;
- Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej o tym samym tytule Adama Mickiewicza;
- Tytułowy bohater poematu Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina;
- Tytułowy bohater dramatu Kordian Juliusza Słowackiego;
- Tytułowy bohater powieści poetyckiej Lambro. Powstańca grecki Juliusza Słowackiego;
- Oktaw ze Spowiedzi dziecięcia wieku Alfreda de Musseta;
- Tytułowy bohater powieści Rene Francoisa de Chateaubrianda.
Oczywiście literatura europejska pierwszej połowy XIX wieku wytworzyła jeszcze dziesiątki tego typu postaci, jednak w większości były to już konstrukcje odtwórcze. Powyższe przykłady to natomiast te, które w największej mierze przyczyniły się do ukształtowania takiego, a nie innego wizerunku bohatera romantycznego. Żadna późniejsza epoka nie wykształciła jednej tak spójnej konstrukcji literackiej, która w dodatku miałaby podobną zdolność do przenikania do świata realnego.