Motyw winy i kary jest jednym z najchętniej wykorzystywanych przez autorów w literaturze. Bohaterowie dzieł literackich często popełniają wszelkiego rodzaju zbrodnie, a potem zmagają się z ich konsekwencjami. Autorzy często za pośrednictwem opisywanych historii przewinień i tego, jak kończą się one dla ich postaci, snują refleksje dotyczące natury ludzkiej oraz tego, jak funkcjonuje sprawiedliwość w świecie przedstawionym. Dzięki temu czytelnik może uczestniczyć między innymi w rozważaniach na temat tego, czy istnieje siła wyższa, dbająca o to, by każda wina spotkała się z karą i czy możliwe jest popełnienie usprawiedliwionej zbrodni, za którą winny nie zostanie uczciwie i jawnie rozliczony według funkcjonującego w danym świecie systemu sprawiedliwości oraz przyjętej przez bohaterów danego dzieła moralności. Z problematyką winy i kary spotkać się więc można w wielu dziełach literackich z różnych epok, takich jak na przykład „Balladyna” Juliusza Słowackiego, „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego oraz „Makbet” Williama Szekspira.
W „Balladynie” Juliusza Słowackiego winna jest główna bohaterka, tytułowa Balladyna, która popełnia wiele zbrodni, próbując awansować społecznie i zdobyć władzę w swoim świecie, który przedstawia dawną Polskę czasów prasłowiańskich. Balladyna wstępuje na drogę występku, zabijając swoją siostrę, Alinę, gdy ta zaczyna zagrażać jej małżeństwu z dobrze sytuowanym rycerzem, Kirkorem. Balladyna morduje siostrę, wychodzi za mąż za rycerza i przeprowadza się z wiejskiej chaty do zamku. Jednak wciąż czuje niedosyt, dlatego zaczyna popełniać kolejne zbrodnie, między innymi wypędza z zamku swoją starą matkę, zdradza męża, doprowadza do jego śmierci na polu bitwy oraz morduje swojego kochanka i partnera w zbrodni.
Balladyna sięga ostatecznie po tron i zostaje królową, a z tą funkcją wiąże się między innymi osądzanie win i wydawanie wyroków. Przed obliczem Balladyny staje jej stara matka, lekarz, który odkrył, że kochanek królowej został otruty oraz Filon, młodzieniec, który znalazł w lesie ciało Aliny. Wszyscy oni oskarżają królową o jej zbrodnie, nie wiedząc, że winna stoi tuż przed nimi. Balladyna, nie chcąc, by jej grzechy wyszły na jaw, musi osądzić je uczciwie i tym samym wydaje na siebie potrójny wyrok śmierci. Po wygłoszeniu go, bohaterka ginie od rażenia piorunem. Sprawiedliwość dosięgła więc Balladynę. Nie została ona ukarana przez ludzki system sprawiedliwości, jednak wszechświat zareagował i wyrok na Balladynie został zrealizowany przez siłę wyższą. Historia tej bohaterki pokazuje, że żadna wina nie może pozostać bez kary. Nawet jeśli ludzie zawiodą i nie odkryją winnego, to zostanie on rozliczony właśnie przez wszechświat, siłę wyższą, coś, przed czym nikt nie jest w stanie się ukryć.
„Zbrodnia i kara” to z kolei chyba najbardziej znany przykład powieściowej realizacji motywu winy i kary. Fiodor Dostojewski całe swoje dzieło poświęcił rozważaniom na ten temat, próbując dociec, jaka naprawdę jest ludzka natura i przedstawiając czytelnikom psychologiczny portret zbrodniarza. Bohater „Zbrodni i kary” to Rodion Raskolnikow, młody student, który żyje w Petersburgu. Nie ma on jednak nadziei na lepszą przyszłość, żyje bowiem w skrajnej nędzy i nic nie zapowiada tego, że jego los odmieni się. Raskolnikow dzieli więc ludzi na dwa rodzaje – zwykłych i wyjątkowych, wybitne i genialne jednostki, które mają między innymi moralne prawo do zabijania i usuwania ze świata innych ludzi, którzy w ich opinii nie przyczyniają się do poprawiania go.
W myśl tej teorii Raskolnikow morduje starą lichwiarkę, sądząc, że jest to czyn uzasadniony, a on sam jest wspomnianą genialną jednostką. W trakcie morderstwa okazuje się jednak, że Raskolnikow jest zwykłym człowiekiem i szybko dopadają go wyrzuty sumienia. Zaczyna on popadać w obłęd, którego źródłem jest popełniona zbrodnia trzymana przez niego w tajemnicy. Do przyznania się do winy Raskolnikowa namawia jego ukochana, Sonia Marmieładowa. Zbrodniarz w końcu zgłasza się na policję i wyznaje swoje winy. Zostaje za karę wysłani na Syberię, gdzie pracuje w ciężkich warunkach, Jednak przyznanie się do winy i przyjęcie na siebie kary uwalnia Raskolnikowa od wyrzutów sumienia i ratuje go przed obłędem.
Innym przykładem realizacji motywu winy i kary jest także dramat „Makbet” autorstwa Williama Szekspira. Główny bohater pod wpływem przepowiedni morduje swojego króla, by przejąć jego tron. Jednak szybko okazuje się, że zbrodnia tego kalibru nie może pozostać bez kary. Makbet i jego żona popadają więc w obłęd, nie są w stanie zaznać spokoju w wyniku popełnionej zbrodni. Ich życie staje się upadkiem, przed którym nie ratuje ich nawet zyskana w wyniku intrygi i morderstwa władza.
Powołując się na przytoczone literackie przykłady, powiedzieć można, że tam gdzie jest wina, zawsze będzie też i kara. Zbrodniarz nie jest w stanie się ukryć i nawet jeśli nie znajdzie go ludzki wymiar sprawiedliwości, to ostatecznie zrobi to siła wyższa lub jego własne sumienie, które nie pozwoli mu zapomnieć o popełnionych czynach.