Cykl Adama Mickiewicza „Ballady i romanse” jest bardzo ważnym dziełem literackim, od którego datuje się w Polsce romantyzm (1822). Utwory opisują głównie historie nawiązujące do folkloru, silnie związane z wierzeniami i przekazami ludowymi. Ze względu na obszerność cyklu, pojawia się w nim wiele wartościowych motywów.
Motyw miłości
W balladach motyw miłości dotyczy zwykle uczucia nieszczęśliwego, zakończonego w sposób nagły przez śmierć jednego z zakochanych lub zdradę.
Romantyczność
Miłość Karusi do Jasia jest nieszczęśliwa, ponieważ chłopaka przed dwoma laty od momentu akcji zabrała śmierć. Narzeczony przychodzi do niej w nocy, jednak z przyjściem poranka znika. Opowiada o tym innym ludziom, jednak nikt jej nie wierzy. Miłość przynosi dziewczynie jedynie cierpienie, jednak mimo to ciągle zabiega o spotkania z ukochanym. Ich uczucie jest tak silne, że nawet śmierć nie może ich rozdzielić.
Świtezianka
Strzelec, młody chłopak mieszkający w leśniczówce zakochuje się nieświadomie w tytułowej Świteziance, nimfie. Dziewczyna jest tajemnicza, spotykają się tylko w nocy, a potem znika. Zakochuje się w niej i przyrzeka jej wierność ponad wszystko, by tylko z nim została. Ona jednak nie ufa mężczyznom i boi się zaangażować w relację. Po jego przysiędze ostrzega go, że osoby łamiące słowo spotyka kara.
Wracając ze spotkania, widzi nad brzegiem jeziora piękną kobietę, która go całkowicie onieśmiela. Zaczyna go kusić, by pokochał ją i porzucił leśną dziewczynę, która pewnie śmieje się z jego naiwności. Gdy on się waha, ona obnaża się przed nim, co sprawia, że decyduje się on na złamanie przysięgi. Wtedy zjawa znika, a jego dziewczyna pojawia się przed nim. Przez to, że złamał słowo, musi spotkać go kara.
Rybka
Ballada opowiada o miłości młodej dziewczyny, która zakochuje się w paniczu. Oddaje się mu, zachodzi w ciążę, jednak on nie pała do niej uczuciem. Wykorzystał ją i porzucił, biorąc ślub z inną kobietą. Zrozpaczona, rzuca się w taflę wody po narodzinach dziecka.
Motyw winy i kary
Ze względu na cechy gatunku, jakim jest ballada oraz okres, w jakim powstawały, motyw winy i kary stanowi jeden z najczęściej pojawiających się wątków. Miały one pouczać ludzi, że warto być uczciwym, a złamanie słowa może skończyć się tragicznie.
Lilije
„Zbrodnia to niesłychana, pani zabija pana” – to rozpoczęcie utworu pokazuje zbrodnię, która wedle prawd pokazywanych w romantycznych balladach musi zostać ukarana. Kobieta, która zabija swojego męża, chce później wyjść za jednego z jego braci. Prosi ich o stworzenie bukietów, a wybierze tego, który stworzy piękniejszy. Jeden z nich zrywa lilie, które wyrosły na mogile zmarłego. Natura mści się na wszystkich, prowadząc do zapadnięcia kaplicy pod ziemię.
Świteź
Wina obecna jest w balladzie na dwóch poziomach. Jedna dotyczy żołnierzy carskich, którzy chcieli zaatakować miasto. Bóg na prośby ludności cywilnej zatapia je, a ludzi zmienia w kwiaty. Żołnierze robią z nich wianki, zrywają je, dlatego spotyka ich kara i zapadają na tajemniczą chorobę. Dowiadujemy się tego z opowieści driady wyłowionej przez nowych właścicieli jeziora. Oni także zasługują na karę, ponieważ zakłócili spokój natury, próbując racjonalnie poznać historię Świtezi. Zostają zatopieni wraz ze sprzętem, a jezioro wraca do ładu.
Rybka
Winny jest tutaj panicz, który rozkochuje i wykorzystuje młodą dziewczynę. Gdy zachodzi ona w ciążę, porzuca ją, co doprowadza dziewczynę do samobójstwa. Karę wymierza natura przez przemienienie panicza i jego żony w głazy. Zostaje ukarany za zdradę.
Świtezianka
Winą strzelca, ostro potępioną przez Mickiewicza jest złamanie przysięgi. Obiecywał on ukochanej wierność, jednak gdy pojawiła się inna kobieta, postanowił złamać przyrzeczenie. Zostaje za to ukarany przez przemianę w modrzew.
Motywy fantastyczne
W balladach romantycznych elementy fantastyczne są nieodłącznym elementem gatunku. Postaci nadprzyrodzone, takie jak duchy czy postaci z przekazów ludowych — driady, nimfy. Popularnym motywem fantastycznym jest również wymierzanie sprawiedliwości przez naturę w sposób nadprzyrodzony.
Świtezianka
Fantastyczna jest tu postać tajemniczej dziewczyny, która okazuje się driadą. Podobnie zjawa, która kusi strzelca i wystawia na próbę jego wierność. Gdy postanawia on poddać się namiętności do drugiej kobiety, ona znika, a on zostaje ukarany przez przemienienie w drzewo. Pod koniec utworu pojawia się także informacja, że zaklęty w modrzew co noc przebywa na brzegu i cierpi, patrząc na tańczącą Świteziankę.
Lilije
Tutaj motyw nadprzyrodzony pojawia się przez wymierzoną kobiecie, jak i jej zalotnikom karę — natura doprowadza do zapadnięcia się pod ziemię kaplicy.
Romantyczność
Motywem fantastycznym w tej balladzie programowej polskiego romantyzmu jest obecność ducha Jaśka. Ukazuje on się Karusi co noc, przychodzi do niej. Część ludzi uważa ją za obłąkaną, jednak faktycznie pokazuje się on swojej narzeczonej.
Rybka
Dziewczyna próbuje popełnić samobójstwo, jednak zamienia się w syrenę. Co noc wychodzi na brzeg, gdzie sługa przynosi jej dziecko, by mogła je nakarmić. Tak samo w kwestii wymierzonej przez naturę kary wobec panicza i jego żony, którzy zostają zamienieni w kamienie.
Świteź
Tutaj elementem fantastycznym jest zatopienie miasta przez Boga oraz przemiana ludności w kwiaty, jak i choroba, na którą zapadają moskale. Nadprzyrodzonym elementem jest także wyłowienie kobiety, która okazuje się driadą. Przez nią odkrywcy również zostają zatopieni.